Verslag Roundtable 5 april: Lineaire lusten
Op woensdag 5 april vond de tweede Roundtable van 2023 plaats genaamd Lineaire lusten: nieuwe waardenmodellen voor leiderschap. Deze avond werd gehouden op locatie bij Butterfly Works, Amsterdam, waar, onder het genot van een Libanese maaltijd verzorgd door Le Sud, een innoverend en inspirerend programma op de planning stond.
Centraal bij deze Roundtable was het toepassen van de psychoanalyse op het oude waardesysteem, om op die manier met de oude patronen van lineaire economieën geconfronteerd te worden, en misschien zelfs het doorbreken van deze patronen om zo nieuwe waardenmodellen te ontdekken. Met dit doel in het achterhoofd trapte Marieke Rietbergen het inhoudelijke deel van de avond af met een introductie van het onderwerp. Vervolgens nam psychiater Maurits Nijs ons mee in de ideeën uit de psychoanalyse over lineaire lusten: Kunnen deze nou wel of niet als een verslaving gezien worden? Het hoogtepunt van de avond was het speculatief behandelen van twee casussen door middel van een opstelling. De eerste casus, ingebracht door Eva Helmond, was geïnspireerd op de Extax gedachte, waarbij werk niet wordt belast en welke vergezichten dat oplevert in banen, waarden en leiderschap. Ilyes Machkor verzorgde de tweede casus die betrekking had op de afval- en grondstoffenstromen van een provinciaal ziekenhuis. Aan het einde van de bijeenkomst gaf Herman Mulder zijn blik op lineaire lusten.
Benieuwd hoe de avond verder verlopen is? Lees dan vooral door voor een uitgebreid verslag van deze Roundtable.
Begin van de avond
Na het nuttigen van een Libanese maaltijd, namen de aanwezigen plaats in de ruimte, waar Veronique Swinkels namens het bestuur een welkomstwoord hield. Ze benadrukt dat deze Roundtable een experiment is binnen Worldconnectors, om te kijken of opstellingen kunnen bijdragen aan het versnellen van verduurzaming. Op die manier past dit ook echt bij Worldconnectors: onderzoeken hoe het gesprek kan worden aangegaan om op die manier ideeën te creëren die mee kunnen worden genomen in het dagelijkse werk van Worldconnectors.
Vervolgens overhandigt Veronique het woord aan Marieke Rietbergen. Marieke vertelt over het algemeen veranderend tijdperk. Ze geeft aan dat we uit een tijd komen van lineair denken, dat ontstaan is tijdens de industriële revolutie. In deze manier van denken proberen we elk probleem in stukjes te hakken en die individuele stukjes op te lossen of efficiënter te maken. Tijdens dit proces staat maar één waarde centraal: winst maken. Eindeloze groei is het enige wat telt. Hoe gaan we dan naar een systeem van meerdere waarden, waarin groei niet meer het middelpunt van alles is?
Rondom deze oude waarden, in stukken hakken en groei, is alles in de wereld ontworpen. Dit beïnvloedt ook het gedrag van de mensen die in deze wereld leven. Het vasthouden aan het oude systeem levert fijne prikkels en beloningen op. Dus, als je het oude systeem wil veranderen, moet je ook de waarden, en de ontwerp keuze die daarop gebaseerd zijn, veranderen. Dat is niet makkelijk, controle houden en het willen van steeds meer zit allemaal in ons, en het is moeilijk om dat los te laten. Bijna iedereen krijgt een fijn gevoel van het openen van een nieuw Apple-product, en we hebben altijd geleerd dat vermogen hebben een gevoel van veiligheid geeft. Maar is dit wel zo? Geeft altijd meer hebben en meer willen wel veiligheid?
Marieke vervolgt haar presentatie met de vraag: wat voor emoties en wat voor prikkels zitten in het oude systeem die erg lekker zijn? Denk bijvoorbeeld aan het gevoel van controle die een machtpositie kan geven. Dat zijn dingen die status en ego brengen en dat past helemaal binnen het lineaire systeem. Want, als je een circulair systeem hebt, gaat het juist om samen alles doen, om het ervoor zorgen dat iedereen meekomt en om te leven met meerdere waarden. Dit is veel ingewikkelder dan lineair leven, en de simpelheid van lineair is juist lekker: het werkt verslavend.
Als het gaat om gedragsverandering, zijn het de mensen die weten hoe je van een verslaving afkomt die weten waar te beginnen. Dit betekent dat we de mensen uit de psychoanalyse nodig hebben om verandering teweeg te brengen. Of, zo ging de redenering van Marieke ten minste. Maar, ze geeft aan dat, toen ze dit met een psychiater besprak, die er hele andere ideeën op na hield. Hierom, is het dus interessant om psychiater Maurits Nijs aan het woord te laten.
Lineaire lusten: verslavend of niet?
Maurits neemt het woord over. Hij geeft aan dankbaar te zijn voor de uitnodiging om hier te komen spreken, maar dat hij in eerste instantie niet helemaal overtuigd was van het idee om groei te vergelijken met verslaving en hij vraagt zich ook af of hij wel de juiste persoon is om hierover te spreken. Dus, ook al is er wel begrip voor de redenering, begint Maurits zijn verhaal met vier redenen waarom de metafoor van de verslaving niet geschikt is in zijn opinie als psychiater.
Ten eerste, moet er voorzichtig worden omgegaan met het medicaliseren van sociale problematiek. Door dit te doen kan de oorzaak van een probleem ook worden afgeschoven. Dit is dan ook het tweede punt: Door groei een verslaving te noemen, kun je machtsstructuren camoufleren. Niet iedereen draagt namelijk op dezelfde manier bij aan vervuiling, en door de metafoor van verslaving te gebruiken worden de echte boosdoeners verhuld. Daarnaast, door groei een verslaving te noemen, wordt het makkelijk om het probleem op een ander af te schuiven. Het is niet ik, of wij, die verslaafd zijn, maar het is de ander. De vierde, en laatste, reden waarom de vergelijking niet op gaat, is omdat als je het hebt over patiënten die verslaafd zijn, de behandeling begint op het moment dat de patiënt realiseert dat de verslaving een echt probleem is. Maar mensen die steeds meer willen hebben, voelen helemaal geen lijdensdruk en hebben dus ook geen reden om te veranderen.
Desondanks deze bezwaren, wil Maurits toch een bijdrage leveren. Hij geeft aan dat mensen erg ingewikkeld in elkaar zitten, en dat de kwetsbaarheid van de mens en de kwetsbaarheid van het goede diep met elkaar verbonden zijn. Hierdoor is het misschien interessant om voor te stellen de homo economicus en de rationale keuze niet achter ons te laten, maar er anders naar te kijken. Mensen maken altijd inschattingen en nemen op basis daarvan beslissingen. We zijn er altijd vanuit gegaan dat beslissingen gebaseerd zijn op feiten, maar als psychiater kijkt Maurits daar anders tegenaan. Keuzes worden gemaakt op basis van het beeld dat we hebben van de waarheid, en dan vooral vanuit het idee dat we controle moeten uitoefenen op de werkelijkheid. Als zaken goed gaan, veronderstellen we dat dat komt door ons toedoen, terwijl als zaken slecht gaan, dan wordt vaak de schuld verschoven, want slecht nieuws brengt onze controle in twijfel. Daarbij komt dat als je een actieve keuze maakt, het risico (op verlies van controle) groter lijkt. Jij maakt ten slotte een keuze en als het dan fout uitpakt, is dat jouw fout. Geen actieve keuze maken, betekent dat de eventuele slechte uitkomst van die keuze afgeschoven kan worden op de omgeving. Dit geldt ook voor onze keuze om het goede of foute te doen; zolang iemand geen actieve keuze maakt, kan de schuld altijd op een ander worden afgeschoven.
Verder, om terug te komen op lineaire lusten, kun je je afvragen of het verlangen naar oneindige groei wel een innerlijke drive is. Stel je wilt een nieuwe SUV kopen, wil je dat dan omdat het een verlangen is dat vanuit jezelf komt? Of heeft de buurvrouw toevallig net een SUV gekocht? Waarom dragen mensen die van rap houden vaker een wapen? Niet omdat ze daarnaar verlangen vanuit hunzelf, maar juist omdat ze dat zien bij anderen. De drang naar meer en meer groei wordt bepaald door anderen: door modellen. Hierin kan de pers ook een belangrijke rol spelen: Het promoten van goede modellen en het bestrijden van fake nieuws kan doorslaggevend zijn in de duurzame transitie. Daarnaast, geeft Maurits aan, zou het aanpakken van de allerrijkste een prioriteit moeten zijn. Ook moeten we zorgen dat de lijdensdruk van grote vervuilers toeneemt.
De casussen
Na plenair de presentaties gehoord te hebben, worden de aanwezigen opgesplitst in twee groepen. Het idee is dat elke groep een casus speculatief gaat doordenken door middel van een opstelling.
Afval- en grondstoffenstromen in de zorg
De eerste casus is aangebracht door Ilyes Machkor en betreft het gebruik van grondstoffen in ziekenhuizen. Ilyes vertelt dat ziekenhuizen in Nederland jaarlijks 350 miljoen kilo aan afval produceren en dat ze daarmee verantwoordelijk zijn voor ongeveer zeven procent van de CO2-uitstoot. Deze enorme aantallen zijn mogelijk, omdat de zorgproducten die in Nederlandse ziekenhuizen worden gebruikt voor 90% single-use producten zijn. Na een keer gebruikt te zijn, worden materialen onder het mom van veiligheid weggegooid. Vervolgens worden de afvalverwerkers betaald om al dit afval weg te werken. Waardoor ziekenhuizen eigenlijk altijd twee keer voor hun grondstoffen betalen: een keer bij aankoop en een keer bij afvalverwerking. Ilyes stelt voor om een provinciaal systeem op te zetten, waarin ziekenhuizen een grondstof leverancier worden. De vraag voor de opstelling is dan ook om in beeld te brengen welke krachten er spelen in de provincie die het aanpakken van de afvalberg tegenwerken.
Met dit in gedachte ging de ene helft van de deelnemers aan de slag in de opstelling onder begeleiding van Marieke. De eerste rol die naar voren stapte was de rol van Verspilling, het gevoel hierbij was heel duidelijk Angst. Verspilling is bang: bang voor tekorten in het nieuwe systeem. Angst staat dan ook weggedoken in de hoek van de ruimte. De volgende speler die het veld betreedt is Ondernemerschap. Ondernemerschap voelt zich juist oplossingsgericht en is enthousiast over de toekomst, al wordt dit gevoel niet gedeeld. Angst kruipt verder weg in de hoek, en de Arts die tot het veld toetreedt is bang dat het menselijk welzijn uit het oog wordt verloren.
Vervolgens stapt Grondstof naar voren en voelt zich niet gezien. Grondstof is zo waardevol, zonder Grondstof is de mens niets, maar toch is er zo veel verspilling. Voor Angst voelt dit confronterend, waardoor de verkramping alleen maar erger wordt. De Arts wil goed zijn voor Grondstof, en zoekt een compromis, maar weet Ondernemerschap maar moeilijk een plek te geven hierin. Dan stapt de Natuurverdediger de cirkel in, en gaat pal voor Grondstof staan. Vervolgens zegt de Natuurverdediger te spreken voor Grondstof en alert te zijn op de dominante positie van de mens in dit verhaal. Grondstof schrikt hiervan, en geeft aan liever naast elkaar te staan.
Een nieuwe kracht, Energie, doet mee en positioneert zichzelf buiten de cirkel, om zo goed toe te kunnen kijken. Voor Energie voelt deze discussie geweldig. Zolang Angst, Grondstof, Arts en Verdediger met elkaar proberen te onderhandelen, kan Energie maar door blijven branden op de verspilling van grondstoffen. Tegelijkertijd zet de Arts een stap richting Grondstof, nog steeds op zoek naar een oplossing. Grondstof geeft aan dit onprettig te vinden en zet een stap achteruit.
Vanaf de rand van de cirkel wordt opgemerkt dat er weinig beweging is. Iedereen weet vanuit de eigen positie hoe het zou moeten, maar niemand lukt het om anderen hierin mee te krijgen. Dit is duidelijk een oud patroon, waarin het vertrouwen ver te zoeken is. Na deze opmerking, stapt de Verbinder de cirkel in, en gaat pal in het midden staan om zo op zoek te gaan naar contact en compromis. De Arts springt hier gelijk op en probeert een plan te smeden met de Verbinder. Ondertussen lijkt de enige winnaar in dit verhaal Energie, want terwijl er wordt gediscussieerd worden steeds meer grondstoffen gebruikt.
Tijdens de nabespreking van de opstelling wordt duidelijk dat dit een goede reflectie blijkt van het speelveld in het ziekenhuis. De Arts kan zich maar moeilijk verhouden en Verspilling en Grondstoffen kunnen niet nader tot elkaar komen. Omgaan met de Angst is ook een moeilijke vraag: Moet de angst centraal blijven staan? Of zou het beter zijn om juist de angst aan de kant te zetten? Wat vooral duidelijk is geworden door deze opstelling is dat er een mismatch bestaat tussen de waarden van het oude en nieuwe systeem, wat de transitie moeilijk maakt. Zeker wanneer er nog een erg sterk anker is in het oude systeem, waarin de oude waarde van het meer hebben voor het individu centraal blijft staan is het moeilijk om nieuwe waarden te creëren.
Belasting verschuiving
De opstelling
De andere casus die op deze Roundtable aan bod kwam was ingebracht door Eva Helmond. Hierin stond de hoge belasting op arbeid en de lage belasting op grondstoffen centraal. Hierdoor wordt verspilling erg makkelijk en goedkoop gemaakt. Dit zorgt ervoor dat door toedoen van ons belastingstelsel er bepaalde dynamieken spelen die vervuiling erger maken, terwijl outsourcing en automatisering in de hand worden gewerkt. Maar, in een gewenste toekomst zouden we dit graag anders zien. Een hogere belasting op grondstoffen zou samengaan met het zien van mensen als creatieve bronnen, terwijl tegelijkertijd een betere leefomgeving gecreëerd wordt. De vraag binnen deze casus is dan ook wat zo’n verschuiving kan betekenen voor werk.
Met deze casus ging de andere helft van de deelnemers aan de slag. De opstelling begon met Gewenste Toekomst en Pakket Maatregelen. Ze gaan naast elkaar staan, voeten wijzend naar elkaar. Vanuit een gevoel van verbondenheid legt Gewenste Toekomst een hand op de schouder van Pakket Maatregelen. Maatregelen voelt nog enige discomfort door het onzekere. De hand van Gewenste Toekomst voelt echter ondersteunend.
De opstelling voelt niet compleet. Het huidige systeem is gebaseerd op het aangaan van schulden, dit moet dus meegenomen worden als we kijken naar de toekomst. Schuld, of schuldgevoel, wordt nog niet erkend. Schuld stapt de cirkel in en gaat tussen Gewenste Toekomst en Pakket Maatregelen staan. Door de stevige houding die Schuld aanneemt presenteert hij zichzelf als een waar obstakel. Pakket Maatregelen stapt echter om Schuld heen, om zich weer naast Gewenste Toekomst op te stellen. Onbegrip sluit zich aan in de cirkel. Onbegrip is erg groot en leeft bij het gros van de mensen. Onbegrip is een uiting van de goed bedoelende, bezorgde burger die niet een goed overzicht heeft van de maatregelen. Op een afstandje van Pakket Maatregelen en Gewenste Toekomst zit Onbegrip op de grond. Dan sluit ook Status Quo zich aan zin de cirkel, die een brede, ruimte opvullende houding aanneemt. Bij Schuld roept Onbegrip een gevoel van euforie op.
Er wordt opgemerkt dat Onbegrip goede intenties heeft en dat het van belang is dat deze groep geholpen wordt. Dit gebeurt door Verbinding. In de cirkel hurkt Verbinding tussen Onbegrip en Gewenste Toekomst en maakt een fysieke verbinding met beiden wat een emotionele verbinding weergeeft. Deze verbinding is cruciaal, in plaats van een houding gebaseerd op “wij weten het en zij niet”, kan er door verbinding samen stappen worden gemaakt. Van belang hierbij is het Verhaal Vertellen, dan wel door aan de hand van media, als educatie.
Vanaf de rand van de cirkel wordt opgemerkt dat Status Quo met de rug naar iemand toegekeerd staat en Gewenste Toekomst blokkeert. Onbegrip is wel goed zichtbaar. Dit wordt gezien als een mooie representatie van de huidige situatie. Ook is er een gevoel dat er zingeving en een prikkel mist. Maatregelen alleen zijn niet genoeg om de Gewenste Toekomst te bereiken.
Utopie en dystopie
Een aantal zaken komen naar voren nadat de groep uiteen is gegaan in kleine groepjes om de utopieën en dystopieën te bespreken van de gewenste toekomst, waarin de maatrelen zijn ingevoerd, werk goedkoper is, er nieuwe banen bij komen en er ook banen verdwijnen, en er goed voor de natuur wordt gezorgd.
De utopie is een plant-based society, waarin er eerlijke verdeling is, vermogensbelasting en natuurbescherming. In de utopie is onze relatie met spullen anders. We erkennen de tijdelijkheid en vergankelijkheid van spullen, de realisatie bestaat dat we in ons korte leven spullen in bruikleen hebben, dingen zijn dus nooit inherent verbonden aan een persoon, maar lenen en delen staat centraal. Goedkopere arbeid zal zorgen voor verwondering van en empathie met elkaars expertise. Ieders expertise zal ook gestimuleerd worden omdat het makkelijker is goed betaald te krijgen. Er is hierdoor meer ruimte tot het zijn en doen wie je bent. Bepaalde banen zullen overbodig worden, zoals marketing. Banen in zorg en onderwijs zullen floreren. Technologie wordt cruciaal voor circulariteit, zo zal er meer kennis komen over stoffen, bijvoorbeeld. Een basisinkomen wordt ook gezien als plausibel in de utopie. Door het goedkoper zijn van arbeid is tijd minder dwingend. Dit zal een positieve invloed hebben op de verbintenis binnen lokale gemeenschappen.
De utopie kan ook doorschieten. Wat gebeurt er als we in een dystopie terecht komen? Er zijn veel mensen op de aarde, en door vergrijzing steeds minder mensen die werken. Door de verminderde tijdsdruk zullen we minder productief zijn. Door verhoogde belasting op materialen zal alles duurder worden. Ook zal het kunnen leiden tot verhoogde criminaliteit, bijvoorbeeld het jatten van grondstoffen.
Plenaire terugkoppeling
De casus van Eva heeft (nog) niet kunnen ontwikkelen tot een happy end. Voor nu verdragen we de huidige situatie. De bespreking van de utopie en dystopie gaf veel handvatten om op een alternatieve manier te kijken naar de situatie. Een punt om mee te nemen is het belang van verbinding.
Ilyes noemt dat de opstelling de huidige situatie heeft weten uit te diepen. De opstelling heeft inzicht gebracht hoe diep emotioneel het onderwerp ligt. Er waren spanningen tussen patiënten belang, de natuur en de arts. Het is belangrijk om het gesprek over angsten te kunnen voeren, iets wat nog niet gebeurt in de huidige situatie. Het rationele wordt verward met emotie, er worden twee gesprekken door elkaar heen gevoerd.
Reflectie door Herman Mulder
Herman Mulder geeft aan dat het een buitengewoon inspirerende avond is geweest. Hij is 50 jaar geleden begonnen met zijn loopbaan. De eerste 25 jaar stond in teken van geld en olie, tot hij een wake-up call kreeg. Iedereen heeft zo’n wake-up call nodig, dan volgt verandering. Herman noemt de visie van Martin Luther King: hij had een droom, geen nachtmerrie. Dit is een belangrijke instelling om te hebben.
Maurits vertelde over verbintenis van de kwetsbaarheid van de mens en de betrekkelijkheid van het goede. Herman sluit hierop aan, en noemt dat je ook in die kwetsbaarheid het goede kunt uitvoeren. Maar dit doe je niet alleen. Het gesprek aangaan met degene die je niet begrijpt is het begin; iedereen aan de tafel krijgen betekent dat je de wedstrijd al bijna hebt gewonnen. Hij vertelt over een ervaring waar dit uit is gebleken. Door met de concurrent samen te komen is duidelijk geworden dat er met verschillende lenzen naar hetzelfde probleem werd gekeken. Uiteindelijk is er dus een common cause waar samen aan gewerkt kan worden.
Herman breidt verder uit over wat er nodig is voor een systeemverandering. De huidige macht ligt bij twee partijen; de overheid en pensioenfondsen. De overheid is verantwoordelijk voor regelgeving en het bruto nationaal product binnen deze systeemverandering. De pensioenfondsen hebben een wettelijke en statutaire verplichting aan toekomstige generaties. Afgelopen jaren, desalniettemin, is er niet geïnvesteerd in deze toekomstige generaties. Het is van belang dat er een handelingsperspectief wordt gegeven aan het bedrijfsleven en de toekomstige generaties. De macht moet hierbij naar de kwetsbaarheid van de mens en de betrekkelijkheid van het goede. Cruciaal hierin is het koppelen van een stuk eigenbelang en realisme.
